In de roman Frankenstein creëert de gelijkname hoofdpersoon een monster. Hoewel de bedoelingen goed zijn, schrikt Victor Frankenstein zich rot als zijn schepsel tot leven komt. Hij ontvlucht zijn laboratorium en zet daarmee de deur open voor het monster.

Het Engelse science fiction verhaal is toepasbaar op Haarlem. Met hun wens universitair onderwijs tot leven te brengen, hebben lokale politici hun eigen monster geschapen: de panopticon-projectontwikkelaar.

Voor de lezers begint het verhaal op 25 juni 2015. Dan doet D66’er Bas van Leeuwen een voorstel. Samen met CDA, VVD en GroenLinks dient hij een motie in: burgemeester en wethouders (b&w) krijgen de opdracht onderzoek te doen naar de mogelijkheid van universitair onderwijs in Haarlem.

Het is lijn met het verkiezingsprogramma. Op bladzijde 23 staat: ‘D66 wil dat de gemeente actief op zoek gaat naar een universiteit, die met een dependance zoals een university college, wetenschappelijk onderwijs naar Haarlem brengt.’

In het voorstel van raadslid Van Leeuwen staat een bijzondere zin. Het onderzoek beperkt zich niet alleen tot mogelijkheid van universitair onderwijs, het voorstel wordt ook aan specifieke locaties gekoppeld. De D66-motie meldt nadrukkelijk  ‘…dat er historische gebouwen en plekken zijn die zich zouden lenen voor de vestiging van een university college’.

Op dit punt sluit zijn verhaal aan bij pagina 44 van de verkiezingsbeloften: ‘De koepelgevangenis mag niet verloederen. Indien de ontwikkelaar bereid is de koepel- gevangenis op een duurzame wijze uit te baten, werkt de gemeente mee om dit mogelijk te maken.’ 

Een jaar later wordt de koers van coalitiepartijen D66 en GroenLinks duidelijk. Robbert Berkhout, destijds raadslid voor GroenLinks en nu wethouder, komt met een voorstel dat voortborduurt op het eerdere D66-plan.

Berkhout’s motie heeft de titel ‘Universiteit in de Koepel; een ABC’tje’. Het is dan klip en klaar wat de bedoeling is:De Koepel is bestemd voor Stichting Panopticon. Andere partijen worden buiten gesloten.

Berkhout beweert in zijn motie dat ‘De enige partij die in haar plannen een publiek maatschappelijke functie als hoofdfunctie nastreeft, de Stichting Panopticon is’. Zijn conclusie duidt op vooringenomenheid, omdat de andere plannen nog niet bekend zijn.

Op verzoek van de gemeente en het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) hadden zich eerder 11 partijen gemeld. Zij deelden hun visie en ideeën over de herontwikkeling van de Koepel. Toch kwamen zij nooit serieus in beeld vanwege de duidelijke Panopticon-voorkeur. VVD, D66 en een paar eenmansfracties helpen het voorstel van Berkhout aan een meerderheid.

Vastgoedbedrijven verzetten zich nog even tegen de ingeslagen richting. Rokade dient een bezwaar in bij het Rijksvastgoedbedrijf. En Lingotto partner Bob Jansen doet in het Haarlems Dagblad zijn verhaal.

Jansen’s verklaring maakt duidelijk dat de gemeente met slechts één partij zaken wilde doen: “… ook wij hebben een goed plan voor de Koepel en aangrenzende terreinen, waarbij huisvesting van bijvoorbeeld een onderwijsinstelling mogelijk is. Als de gemeente daar een universiteit wil, kunnen wij ook daar naar op zoek gaan. Dat hebben we schriftelijk bevestigd aan het Rijksvastgoedbedrijf in een brief van 6 juni vorig jaar, met een afschrift aan wethouder Jeroen van Spijk.’’

Gather is een onderneming die al in Haarlem actief was. Het bedrijf is opgezet door Bernice Bartling en Danny van Heusden. Ook zij hadden plannen met De Koepel. Duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen, stond bij hen centraal.

Productie in kleine oplagen, dicht bij huis, gemaakt door talentvolle ambachtslieden die in hun eigen bestaan voorzien. Het zou zo in het verkiezingsprogramma van GroenLinks hebben gepast. Maar ook deze regionale middenstanders hadden geen schijn van kans. 

Alle geïnteresseerde partijen leggen het af tegen een gezelschap van vijf professionals. Op initiatief van Martijn van de Poll, eigenaar van bouwbedrijf HBB uit Heemstede, ontstaat er een groep gelijkgestemde ondernemers. In lijn met het D66-gedachtegoed steekt hij zijn nek uit vanwege de bijzondere monumentale waarde van de koepelgevangenis. 

Communicatiedeskundige Jacqueline van de Sande, onderwijsvernieuwer Hans Adriaansens en de architecten André van Stigt en Thijs Asselbergs sluiten zich aan. Samen met projectontwikkelaar Van de Poll slaan zij hun handen ineen om de koepelgevangenis te herontwikkelen voor universitair onderwijs.

Om de plannen waar te maken, richten zij 27 november 2015 Stichting Panopticon op. Alle vijf komen ze in het bestuur van de stichting en achter de schermen werken zij verder aan het project. Met de leus  ‘Open de Koepel’ presenteren zij zich in de media als gangmakers van een sympathiek burgerinitiatief.

Als bestuursleden van stichting Panopticon komt het gezelschap alleen in aanmerking voor een onkostenvergoeding. Maar wanneer de Panoptici op hun kantoren aan de plannen werken, mogen zij volgens afspraak €100,- per uur rekenen.

14 april 2016 geeft voormalig-burgemeester Bernt Schneiders invulling aan de oproep van een jaar eerder. De meerderheid van gemeenteraad wilde toen een onderzoek naar universitair onderwijs in Haarlem.

Op het provinciehuis heeft Schneiders een ontmoeting met Johan Remkes (toenmalige commissaris van de Koning) en Jaap Uijlenbroek. Uijlenbroek, nu directeur-generaal van de Belastingdienst, is op dat moment de hoogste baas van het Rijksvastgoedbedrijf. Het gespreksonderwerp is ‘De Koepel’.

Wat is er aan de hand? Waarom wordt de verkoop van De Koepel besproken op het provinciehuis?

De provincie legt de bijeenkomst als volgt uit: ‘De commissaris van de Koning heeft als rijksorgaan de taak om de samenwerking van de overheden in de provincie te bevorderen. In dat kader vinden er regelmatig gesprekken plaats tussen bijvoorbeeld ministeries en bestuurders in de provincie waarbij de commissaris als rijksorgaan aanwezig is.’

Het is een nietszeggende uitleg, die bovendien weinig hout snijdt. Haarlem en het Rijksvastgoedbedrijf trokken al sinds 2014 met elkaar op. Ze besloten samen te werken bij de verkoop en herontwikkeling van de koepelgevangenis. De afspraken werden in een overeenkomst vastgelegd. Dat lukte allemaal zonder dat er een Commissaris van de Koning aan te pas kwam. 

Dat De Koepel opeens chefsache werd en de hoogste bestuurders op het provinciehuis in Haarlem samenkwamen, duidt op iets anders: een change of plans.

Drie dagen eerder was er een informele sessie met gemeenteraadsleden. Tijdens deze bijeenkomst konden lokale politici zogenoemde ‘technische vragen’ stellen. Drie ambtenaren en drie externe adviseurs stonden klaar om ze te beantwoorden. Ook deze keer ging het om het koepelcomplex.

Centraal stond de mogelijke koerswijziging van de gemeente. Vanaf 2014 was het plan De Koepel op de markt te brengen. Maar nu, anderhalf jaar later, speelde de gemeente opeens met het idee om het gevangeniscomplex zelf te kopen. Het ging lijnrecht in tegen de eerder gemaakte afspraken met het Rijksvastgoedbedrijf.

Terwijl Schneiders, Uijlenbroek en Remkes van gedachten wisselden, werkten niets vermoedende ambtenaren nog aan de Nota Ambities & Eisen. Dit document zou samen met het biedboek het uitgangspunt worden voor de openbare verkoop.

Voor nietsvermoedende burgers komt op 23 juni 2016 de aap uit de mouw. Het college van burgemeester en wethouders (b&w) wil af van de afspraken met het Rijksvastgoedbedrijf. In een brief aan de gemeenteraad legt D66-wethouder Jeroen van Spijk het gewijzigde plan voor.

Hij schrijft: “Moet het college de samenwerkingsovereenkomst met Het Rijk, gericht op openbare verkoop van de Koepel door het Rijk, opschorten om te proberen tot overeenstemming te komen met het Rijk en  Panopticon over een AB-BC-constrcutie, waarbij de gemeente de Koepel koopt en voor hetzelfde bedrag rechtstreeks doorverkoopt aan Panopticon voor het realiseren van de University College?”

Via een recht van eerste koop (een zogenoemde re-allocatieprocedure) kan de gemeente De Koepel tegen een vriendelijk prijsje kopen. Het doel is deze dan direct door te verkopen aan Stichting Panopticon. De transactie staat in het wereldje bekend als een AB-BC-constructie. 

Drie weken later stemt de gemeenteraad over de motie van Berkhout. De titel van de motie is treffend: ’Universiteit in de Koepel; een ABC’tje’. Het raadsvoorstel wordt met meerderheid van stemmen aangenomen en regelt de voorkeurspositie van Panopticon. Tegelijkertijd zet het de samenwerking tussen de coalitiepartijen op scherp. D66 en GroenLinks zijn voor steun aan Panopticon, CDA en PvdA (toen nog) tegen.

Als raadsleden op 16 februari 2017 hun mening geven over het plan om university college mogelijk te maken via de AB-BC-constructie, staken de stemmen. 18 raadsleden zijn voor de steun aan Panopticon en 18 zijn tegen. De drie afwezige raadsleden hadden het verschil kunnen maken. Als zij in lijn van hun partij hadden meegestemd, had het voorstel het niet gehaald. 

Bij gelijke stand moet er in de eerstvolgende gemeenteraadsvergadering opnieuw gestemd worden. Maar omdat het Rijksvastgoedbedrijf een deadline heeft gesteld, drukt de voorzitter van de gemeenteraad, burgemeester Wienen, het monsterlijke besluit erdoor. Haarlem gaat voor Panopticon De Koepel regelen. 

Het terugkooprecht is cruciaal bij de creatie van het monster. Om zeker te zijn dat Panopticon zich aan de afspraken houdt, verkoopt de gemeente het gevangeniscomplex onder voorwaarden. Als er binnen een jaar geen intentieovereenkomst is met een universiteit, kan de gemeente De Koepel (tegen de verkoopprijs van €6.400.000) terugeisen.

Aanvullend bedingt de gemeente dat de stichting vrij blijft van van schulden. Zo wil ze voorkomen dat het gevangeniscomplex in handen van de hypotheekgever komt, als de stichting in de tussentijd failliet gaat. Vier van de Panopoticon-bestuursleden moeten hun handtekening zetten onder een verklaring.

Onderwijsdeskundige Hans Adriaansens die was aangetrokken om De Universiteit van Amsterdam (Uva) of Vrije Universiteit (VU) naar Haarlem te halen, wordt gevrijwaard. Hij heeft geen financieel belang in het project. 

Tot De Koepel op 10 april 2017 in handen kwam van Panopticon, had de stichting geen eigen geld. De diensten die  de initiatiefnemers leverden, werden wel bij gehouden, maar niet uitbetaald. De afspraak was dat ze €100 per uur mochten rekenen voor hun professionele werk. Alleen hun bestuursactiviteiten waren onbetaald.

Van de Poll’s bouwbedrijf HBB zou 1600 uur en dus €160.000 hebben doorberekend. Architect van Stigt zou een bedrag van €65.000 hebben genoteerd. En Van de Sande zou goed zijn voor €160.000. Als eigenaar van communicatiebureau Beaumont offreert zij dagprijzen tot €1200,- met een totaal van meer dan €20.000 per maand.

Volgens afspraak zou hypotheekvertrekker en projectpartner Amvest ⅔ deel van de rekeningen betalen. De overige ⅓ was voor de stichting. Hoewel er een paar betalingen zijn geweest, bleven de meeste rekeningen onbetaald.

Vlak voor de aankoop van de Koepel berekende penningmeester André van Stigt de gemaakte aanloopkosten. De geleverde diensten vertegenwoordigde een waarde van ruim €500.000. Naar verluidt hadden Jacqueline van de Sande, Martijn van de Poll, Thijs Asselbergs of hun bedrijven voor zo’n €450.000,- aan werk geleverd. Een deel van hun diensten kwam als lening in de boeken. 

Zo ontstond de situatie dat de Panoptici tegelijkertijd bestuursleden en schuldeiser van dezelfde stichting waren. Pas als er genoeg geld in kas zat, zou er uitbetaald worden.

De vrij-van-schuld-verklaring is een extra garantie voor de gemeente en wordt ná de overdracht van het complex door de Panopticon-bestuursleden besproken. Het zorgt voor onrust. Wie de verklaring ondertekent, doet namelijk afstand van eerder geleverd werk.

Met de verklaring dat de stichting vrij van schuld is, accepteren de ondertekenaars dat openstaande rekeningen en verstrekte leningen niets meer waard zijn. Dat ging architect Asselbergs te ver. Hij stapte in juni 2017 op als bestuurslid, nadat hij een financiële compensatie overeenkwam met Panopticon. Een paar maanden daarna dient hij zijn rekening in: €101.000,- excl BTW.

Geconfronteerd met de getallen, bevestigt Asselbergs ‘de orde van grootte’. Ook beaamt hij zijn ergernis. Panopticon wilde zijn rekening niet betalen of garanties geven. Ondertussen zouden Van de Sande en Van Stigt zichzelf wel geld hebben toegekend vanuit de stichting. Dat geld was er gekomen door een lening van Amvest en later door de verkoop van grond aan woningcorporatie Elan en studentenhuisvester Duwo.

Het initiatief ‘Open de Koepel’ was van meet af aan een commerciële exercitie. Panopticon’s suggestie (in haar nieuwsbrief) dat alleen Asselbergs een vergoeding voor de pioniersfase heeft ontvangen, komt niet overeen met de geraadpleegde stukken.

Ook de bewering dat Panopticon een marktprijs voor het gevangeniscomplex zouden betalen, blijkt niet te kloppen. Bij de -noodgedwongen- doorverkoop een jaar na aankoop, incasseerde de stichting €1 miljoen meer dan wat zij ervoor had betaald.

Daarnaast verkocht de stichting twee directeurswoningen voor €900.000 aan HBB, het bedrijf van oud-bestuurslid Martijn van de Poll. Bij de totale opbrengst moeten de waarde van De Koepel en het administratiegebouw nog worden opgeteld.

Dat ondernemers geld willen verdienen, is de normaalste zaak van de wereld. De mogelijke winsten die zij maken, compenseren de risico’s die ze lopen. In die zin valt de Panoptici weinig te verwijten.

Of de geraffineerde marketingcampagne ‘Open de Koepel’ het toonbeeld is van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), valt te bezien. Maar wat dat betreft zijn de bestuursleden van Panopticon niet veel anders dan politici die in verkiezingstijd van alles beloven.

Of de beloofde university college er komt, is hoe je het bekijkt. Het uitgangspunt was een erkende Nederlandse universiteit die wetenschappelijk onderwijs zou aanbieden met recht op studiefinanciering. Dat is niet gelukt.

Op het nippertje, vlak voor de deadline van 10 januari 2018, wist Panopticon de SRH Gruppe aan zich te binden. Deze private onderwijsinstelling exploiteert in Duitsland enkele hochschule. Voor haar onderwijsprogramma in Nederland zal de Duitse club nog geaccrediteerd moeten worden.

Het is de vraag of de komst van een particuliere hochschule überhaupt voldoet aan de verplichte maatschappelijke invulling van het koepelterrein. Dat laatste was namelijk een strikte voorwaarde om in aanmerking te komen voor de re-allocatieprocedure van het Rijksvastgoedbedrijf.

Toen het erop aankwam, accepteerde de gemeenteraad de devaluatie van de plannen. Panopticon kon niet leveren wat het had beloofd. Bestuurders namen genoegen met het alternatief en dekten daarmee het ondernemersrisico af.

Toen Amvest een paar maanden later het project onverwachts de rug toekeerde, kwam Panopticon in acute geldnood. Tegen de plannen in, splitste Panopticon het gevangenisterrein en verkocht een deel aan woningcorporatie Elan en studentenhuisvester Duwo.

En passant regelde Martijn van de Poll voor zijn bouwbedrijf nog wel een positie als prefered supplier. HBB heeft de komende tijd genoeg werk te doen op het koepelterrein.

Ook nu hielden bestuurders en politici Panopticon in het zadel. Ze accepteerden dat (een deel van) het Koepelcomplex in ‘vreemde handen’ kwam. Wat was er nu nog over van de oorspronkelijke beloften van Panopticon?

De samenwerking met Panopticon moest er voor zorgen dat Haarlem zonder risico universitair onderwijs kreeg. De AB-BC-constructie veroorzaakte het tegenovergestelde. Haarlem werd onderdeel van een commercieel avontuur.

Niet alleen stond politieke prestige op het spel. Ook ligt de beschuldiging van ongeoorloofde staatsteun constant op de loer.

Als de plannen van Panopticon zouden zijn vergeleken met andere initiatieven, was er een eerlijker speelveld ontstaan. Er zou niet alleen meer keus zijn geweest, ook had de haalbaarheid aan de hand van andere plannen getoetst kunnen worden.

Bovendien zou de opbrengst -in een populaire plaats als Haarlem- vermoedelijk veel hoger zijn geweest. Openbare verkoop zorgt voor realistische marktprijzen. Nu is De Koepel verkocht op basis van aannames: een taxatieverslag.

Haarlem mocht de gevangenis alleen voor een zacht prijsje doorverkopen als er een maatschappelijk belang was. Daarom werd ‘universitair onderwijs in de Koepel’ gekoppeld aan de AB-BC-constructie. Zonder university college was de voorkeur voor Panopticon niet te rechtvaardigen.

De volgelingen beweerden dat het niet ander kon. Zij bleven trouw aan de groep ondernemers. Als het monster van de afspraken wilde afwijken, stemden bestuurders en raadsleden ermee in. Zo kreeg Haarlem een university college die er anders uitzag dan de folder had beloofd.

Terwijl stichting Panopticon het gevangeniscomplex in delen doorverkocht en zich verrijkte, minimaliseerde de lokale overheid het ondernemersrisico. Alles was beter dan dat het gevangeniscomplex gemeentelijk bezit werd. Want wie weet welke (asbest) risico’s en beheerkosten je met De Koepel binnenhaalt?

De gemeente Haarlem faciliteerde het commerciële avontuur van de Panoptici. Toen het erop aan kwam, ontbrak het aan lef om het gedrocht weg te jagen met het terugkooprecht. Het is een voorbeeld van verkapte staatssteun.

Vrijwel alle gemeenteraadsleden waren vóór een onderzoek naar de mogelijkheden van university college. Over het binnenhalen van Panopticon verschilden ze wel sterk van mening. Vooral omdat andere projectontwikkelaars helemaal geen kans kregen.

En zo kon het gebeuren dat de inwoners van Haarlem werden blootgesteld aan persoonlijke voorkeuren van een kleine groep bestuurders. Zij creëerden een monster, verlieten hun laboratorium en staken hun hoofd in het zand. Dit verschijnsel heeft een naam. Het staat bekend als politieke ijdelheid.

Meer van hetzelfde? Lees dan ook : De iSociety die Panopticon heet